Het is half zes, nog donker buiten. Ik meld me bij het hoofdkwartier van Artsen zonder Grenzen in Lircay, Andes, Peru. Het is gehuisvest in een eenvoudig gebouw aan een rivier, die nu het regentijd is, vervaarlijk kolkt. De ongeplaveide weg ervoor, die gisteren nog stoffig was, is de afgelopen nacht veranderd in een modderpoel. Zo’n zes jaar geleden werd het gebouw nog gebruikt door het Peruaanse leger die de Sendero Luminoso (Lichtend Pad) bestreed. Deze guerillabeweging was lange tijd oppermachtig in dit gebied.

Gisteren liet Annet Kuipers, die in deze provincie voor Artsen zonder Grenzen werkt, me het kantoor zien. Kaal en verwaarloosd, schaars gemeubileerd. Op de gang een grote landkaart. Spelden op de plekken waar zich de dorpen bevinden die binnen de grenzen vallen van het gebied waarvoor een project basisgezondheidszorg is opgezet. Zij liet me ook de opslagruimtes zien aan de achterkant van het gebouw. Op sommige plaatsen zijn de muren beschilderd met heldhaftige, gezagsgetrouwe symbolen en leuzen. Veel mensen vinden het niet prettig om in dit gebouw te komen. Hier werden de mensen verhoord die werden verdacht van samenwerking met Sendero. Er gebeurden dingen, die de inwoners van Lircay liever vergeten.

De chauffeur die de vertrouwenwekkende naam Angel draagt en Annet staan al op me te wachten. We kunnen meteen vertrekken. Onderweg kan ik dan het gesprek hebben, waar ik om vroeg. Ik wil weten waarom deze vrouw in haar eentje een jaar lang in deze uithoek, een dorp in het Centrale Andesgebergte, wil doorbrengen.

Buiten strijkt het eerste daglicht over de bergtoppen. We haarspelden naar boven en schuiven na elke bocht een nieuw uitzicht binnen. Riviertjes storten zich van de hellingen, zoeken de diepte op, de bedding van de grote bruingrijze rivier die de bergketen doorklieft. We zijn op weg naar Acobamba, waar een team gezondheidswerkers verblijft aan wie Annet Kuipers leiding geeft.

In 1997 heeft Artsen zonder Grenzen, op verzoek van de Peruaanse regering, een basisgezondheidszorg opgezet voor de twee armste provincies in de Centrale Andes. Tot op de dag dat de leider van ‘Lichtend Pad’, Abimaël Guzman in 1992 werd gearresteerd heeft de bevolking van dit gebied vele jaren lang geleden onder het geweld dat tussen de regeringstroepen en de guerillabeweging was losgebarsten. Daarna werden duizenden mensen opgepakt en wel of niet schuldig bevonden aan vaak onvermijdelijke samenwerking met de terroristen. Ook nu nog wachten deze mensen, soms al jaren lang in de overvolle gevangenissen op hun proces. Anderen trokken, gedwongen door armoede, naar de steden. De mensen die achterbleven waren berooid, getraumatiseerd, vaak ook zeer ongezond en ondervoed. De nieuwe Peruaanse regering heeft sindsdien geprobeerd iets voor deze regio te doen. Overal zijn kleine poliklinieken en ziekenhuizen opgezet, waar men soms eenvoudige operaties kan verrichten. Een belangrijk probleem was, dat de meeste mensen geen vertrouwen meer hadden in de overheid. In de beginperiode werden vaak ernstige fouten gemaakt zoals bijvoorbeeld, het afdwingen van sterilisaties.

Artsen zonder Grenzen heeft in de afgelopen tijd veel vooruitgang geboekt door een ander systeem te introduceren. De inwoners van de dorpen mochten zelf twee mensen uitkiezen. Eén werd opgeleid tot ‘partera’, vroedvrouw (man) en één tot ‘promotor’, een soort blote-voetendokter. Ze krijgen onderricht van teams, middels cursussen. Deze teams bestaan uit Peruanen die deskundig zijn op het gebied van gezondheidszorg. Ze superviseren de promotor of partera bij de uitvoering van hun taken. Deze taken bestaan uit het stellen van primaire diagnoses, het geven van eenvoudige adviezen en medicatie en het doorverwijzen van patiënten naar een centro de salud bij vermoedens van ernstige ziektes of complicaties.

Het ligt in de bedoeling, de verantwoordelijkheid voor deze vorm van gezondheidszorg over te dragen aan de Peruaanse regering en Annet zal zich intensief bemoeien met de wijze waarop deze overdracht plaats moet vinden.

Tijdens onze rit is het landschap steeds kaler geworden. We bewonderen de lama’s en de alpaca’s met felgekleurde strikjes in hun oren. Volgens sommigen een eerbetoon aan de aarde, volgens Angel zijn het doodgewoon oormerken om de kuddes beter uit elkaar te kunnen houden. In de verte zie je soms een eenzaam figuurtje zitten, een herder. Wat later zien we kleine felle paarden over de pampa draven. Ze worden bereden door Tjopcha indianen. Dit is hùn land. De Tjopcha’s vormen een gesloten groep, die zich hier in de hoogste gebieden heeft teruggetrokken. Hun oorspronkelijk animistische godsdienst heeft zich vermengd met het katholieke ‘schuld en boeteverhaal’, dat de Spanjaarden hier brachten. Ze kleden zich in het zwart. Op speciale dagen, maar ook als ze naar de markt of voor consult naar een blote-voetendokter gaan, hullen ze zich in kunstig geweven doeken en brengen veelkleurige versierselen op hun kleding aan. Ze spreken meestal nauwelijks Spaans. Hun taal is het Quechua, dat verwantschap heeft met de taal die de Inca’s ooit spraken. Het zijn trotse mensen die in lemen hutten onder middeleeuwse omstandigheden leven. Ze hebben zich indertijd fel tegen de invloed van de Sendero Luminoso verzet.

Annet vertelt dat het in de beginfase van dit project moeilijk is geweest, om iets voor deze mensen te doen. Ze laten zich niet graag lichamelijk onderzoeken. Wanneer de vrouwen bevallen, mag daar in principe alleen hun echtgenoot bij zijn. Dit heeft geleid tot veel sterfgevallen onder moeders en pasgeborenen. Daar is nu gelukkig duidelijk verbetering in gekomen. Er is vertrouwen gewonnen, ook omdat er op de tradities van de verschillende bevolkingsgroepen is ingespeeld. Vrouwen bevallen meestal staande, zich vasthoudend aan een touw. Als ze door de partera’s worden doorverwezen naar een arts in één van de ‘Centri de Salud’ schrikken ze van de ziekenhuisachtige omstandigheden. Annets voorgangster was er trots op dat er de laatste jaren in sommige ziekenhuizen ruimtes zijn gecreëerd, waar ze nu op hun eigen traditionele wijze kunnen bevallen.

Angel is van de weg afgereden of: er is geen weg meer. Tijdens de droge tijd, de langstdurende periode van het jaar, zal hier geen druppel regen vallen. Alles zal dor worden, bruin kleuren. De nachten kunnen dan ijzig koud zijn. Maar nu is de pampa hallucinant groen. Langs de bergstroompjes zijn terrasvormige aardappelveldjes aangelegd. Ze staan in bloei, dragen witte, soms lila of paarse bloemetjes. Als we hoger komen groeit er naast wat stekelige planten alleen nog ‘isjoe’, een uit pollen opschietend lang, stug gras, dat gebruikt wordt voor dakbedekking.

Het lijkt erop dat we de weg zijn kwijtgeraakt, maar dan maakt Angel ons attent op een veldje met kleine, merkwaardige bouwsels. Op de keiharde, rotsige grond bevindt zich een miniatuurkerkhof- kruisen en kapelletjes van Madurodam-formaat. Het dorp bevindt zich dus wel degelijk in de buurt.

‘Buiten Nederland voel ik me met Nederland het sterkst verbonden. Ik mis mijn familie en vrienden en ervaar dat ik ze in feite in de steek laat. Uit egoïsme waarschijnlijk. Je merkt dat je daardoor mensen verliest, dat bepaalde cirkels zich voor je sluiten. Je kunt je gedachten, ervaringen soms niet meer delen. Het valt me trouwens op dat er maar weinig mensen zijn die, als ze getrouwd zijn en kinderen hebben, echte vriendschappen kunnen laten bestaan. Ook in de schaarse tijd dat je terug bent in Nederland spreek je ze zelden alleen. Een gesprek onder vier ogen schiet veel sneller de diepte in. Waarom zou je trouwens je gevoelens met de partners van je vriendinnen of vrienden moeten delen? Het feit dat ik zelf geen vaste binding met iemand ben aangegaan, in de zin van samenwonen, kinderen krijgen, heeft me ervoor behoed, iemand anders’ leven te gaan leiden. De kans daarop was best groot geweest, want in feite ben ik zo’n zorgzaam, zichzelf wegcijferend type. Ten opzichte van familie, vrienden en zelfs van gasten, die tijdelijk bij me logeren, schiet ik al snel in zo’n rol.

Ondertussen zijn we alsmaar verder gereden in de schijnbaar totale verlatenheid van dit landschap en, als de landcruiser ons over een kam van een bergrug tilt, ontdekken we beneden in het dal tussen grote, grillige rotsformaties een aantal huizen. We dalen af, draaien een modderig weggetje op waar we voor een groep gillende biggen uit moeten wijken.

We zijn er, hier bevindt zich het huis van de blote-voetendokter, de promotor. Hij heeft spreekuur op een rommelig erf tussen twee lemen huisjes in. De nog wachtende patienten, in hun zondagse kleding, zitten of hangen tegen de muren aan. We worden verwelkomd door twee mensen van een team uit de dichtsbijzijnde plaats Acobamba. Ze stellen ons voor aan de partera en de promotor die vandaag door hen worden gesuperviseerd. De promotor legt schapenvachten op een stenen muurtje en nodigt ons uit om plaats te nemen. Daarna gaat hij verder met zijn werk, voert gesprekken met patiënten, stelt diagnoses en deelt medicijnen uit. Eén van de teamleden vertaalt voor ons naar het Spaans, want de voertaal is het Quechua. Vooral middelen tegen wormen zijn in trek. Geen wonder, het glimmende uit aluminiumplaten opgebouwde huisje dat we buiten zagen, waar zich de pas aangelegde latrine in bevindt, is een nieuw fenomeen in deze streek. Er bestaat geen sanitair. Elementaire hygiëne is een belangrijk programmapunt. De binnenplaats is bezaaid met stront, want voor de kippen, de geiten en de honden die hier rondscharrelen is de latrine van weinig nut. Gebruiksartikelen zoals pannetjes, servies, flessen, gedroogd lamavlees hangen aan touwtjes onder het afdak tussen skeletten van katten, die in staat geacht worden kwade geesten af te schrikken.

Als de patiënten weg zijn, hebben Annet en de teamleden nog een gesprek met de promotor en de partera. Ze bekijken lijsten en statistieken. Patiënten en behaalde resultaten worden geregistreerd, problemen besproken.

Ik ben onder de indruk van de jonge partera. Ze heet Alberta, is schitterend gekleed en zit kaarsrecht op de vuile grond. Twee jaar geleden werd ze door haar dorpsgenoten voor deze functie uitgekozen en ze heeft nu al een uitstekende staat van dienst. Twee kraamvrouwen met voorliggende placenta werden onlangs tijdig naar een ziekenhuis doorverwezen en brachten gezonde kinderen ter wereld. Er heeft zich het afgelopen jaar geen enkel sterfgeval voorgedaan. Aan het eind van de zitting zet zij haar zwarte met zilveren pailletten versierde hoed af, waarbij haar kleine harde handen met de vuile nagels me opvallen en vraagt of de promotor iets aan de jeuk op haar hoofd kan doen. Ze heeft luizen. We schieten allemaal in de lach.

Als we weer op weg gaan rijdt Alberta een stukje met ons mee. In de cruiser hangt een vreemde, sterke geur. Annette zegt dat we de mest ruiken die hier als brandstof voor het koken wordt gebruikt. Na een tijdje beginnen we overal jeuk te krijgen. We hebben vlooien. Ik verlang naar mijn badkamer in Nederland, maar dat zit er voorlopig niet in. We zullen overnachten in het onderkomen van het team in Acobamba, de beste plek in het dorp. Het is een half afgebouwd huis. Op de binnenplaats bevindt zich een wasplaats met één kraan voor acht mensen. In het toilet is een primitieve douche aangelegd en er komt vandaag waarachtig een straaltje water uit.

s’Avonds wordt er gezamenlijk gekookt en gegeten. Geslapen wordt er in kamers met tussenschotten van spaanplaat. De leden van het team gaan elke maand een week naar hun eigen huis in Ayacucho. De overige weken leven ze hier in communeverband.

© Yolande Bertsch 27 juli1999